Bezprawne rozpowszechnianie wizerunku - prawa i konsekwencje

Zarówno postępujący rozwój technologii, jak i powszechny dostęp do urządzeń pozwalających na utrwalanie materiałów audiowizualnych sprawiły, że ochrona wizerunku staje się na przestrzeni lat coraz ważniejszym zagadnieniem. Również szeroko pojęte social media immanentnie wiążą się z udostępnianiem treści przedstawiającymi czyjąś postać. W konsekwencji, często dochodzi do niechcianych publikacji, w tym rozpowszechnienia wizerunku w sytuacjach intymnych, osoby nagiej lub w trakcie czynności seksualnej. Coraz bardziej istotną kwestią staje się problematyka związana z powielaniem utrwalonych treści, w tym zdjęć czy filmów, bez naszej zgody. W związku z powyższym, na szczególną uwagę zasługują zagadnienia natury prawnej - kiedy i w jakich okolicznościach można udostępnić wizerunek osoby trzeciej? Jakie działania możemy podjąć wobec niechcianej publikacji, gdy nasze dobra zostaną naruszone, a nasz wizerunek zostanie wykorzystany bezprawnie? Polskie ustawodawstwo penalizuje wyżej wymienione czyny - prawa osoby pokrzywdzonej chronione są zarówno przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych¹ [dalej:Pr. Aut.] , przepisy kodeksu cywilnego² [dalej:kc] oraz kodeks karny³ [dalej k.k.].

Bezprawne rozpowszechnianie wizerunku - Ochrona prawna

Wykorzystanie cudzego wizerunku może stanowić przestępstwo z art. 191a k.k. który ustanawia, że: ,,Kto utrwala wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, używając w tym celu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody rozpowszechnia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”. Dla pełnego i szerszego zrozumienia wymienionego artykułu, należy zdefiniować jego poszczególne elementy. Na podstawie zarówno orzecznictwa, jak i treści ustaw można przyjąć, że czynność seksualna to uogólniona nazwa wszelkich możliwych aktywności które wiążą się z zaangażowaniem cielesnym na tle seksualnym - zarówno obcowanie płciowe, jak i inne odmiany, surogaty. Pojęcie nagości natomiast można podzielić na 2 rodzaje: częściową i całkowitą. Nagość częściowa oznacza, że osoba posiada jakiekolwiek elementy ubioru, które jednak nie osłaniają narządów płciowych. Nagość całkowita występuje, gdy osoba jest całkowicie pozbawiona odzieży. Kolejnymi elementami są wymienione: przemoc, groźba bezprawna i podstęp. Są one nieodłączne, by można było rozpowszechnianie w/w treści ocenić w kontekście odpowiedzialności karnej. Ochronę wizerunku zapewnia również Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, na której podstawie najczęściej kształtuje się odpowiedzialność cywilnoprawna. Zawarte są w niej jednak zarówno regulacje karne, które dotyczą m.in. odpowiedzialności za nielegalne rozpowszechniania treści, również czerpiąc na tej podstawie korzyści majątkowe (art. 116-118 Pr.Aut). Sam wizerunek także podlega ochronie w świetle kodeksu cywilnego. Aby móc określić, w jakich okolicznościach można rozważać jego naruszenie, warto pochylić się bliżej nad samym pojęciem. Termin „wizerunek” pochodzi od niemieckiego słowa Viserungi, które oznacza czyjąś podobiznę, wyobrażenie czegoś, portret lub obraz. Nie posiada ono definicji legalnej, natomiast jego interpretację i definicję prawną można znaleźć zarówno w doktrynie, jak i w polskim ustawodawstwie. Na podstawie art.23 kodeksu cywilnego uznane jest za dobro osobiste, czyli prawo niemajątkowe, bezpośrednio związane z daną osobą. Jest ono wizualnym ukazaniem zespołu charakterystycznych dla danej osoby cech fizycznych, poprzez które uzyskuje się wyobrażenie o jej wyglądzie. Oznacza to, że czynnikami, na które składa się na wizerunek, są dostrzegalne cechy pozwalające na identyfikację określonej osoby fizycznej, również poprzez m.in. charakterystyczny sposób poruszania się, wzrost, kolor oczu czy głos. W świetle art. 24 k.c. domniemuje się bezprawność naruszenia dobra osobistego, które może być obalone przez osobę która czynu dokonała, przedstawiając okoliczności usprawiedliwiające.

Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku

Na podstawie art 81 Pr.Aut, rozpowszechnianie czyjegoś wizerunku wymaga zgody osoby na nim przedstawionej. Od tego zakazu ustawa przewiduje 3 wyjątki, z czego istotna w kontekście przedmiotu artykułu jest okoliczność, gdy osoba wyraziła zgodę poprzez otrzymanie wynagrodzenia za pozowanie. Wyrażenie zgody na rozpowszechnienie wizerunku nie może być domniemane, co oznacza, że musi być ono jednoznaczne i niebudzące wątpliwości oraz sprecyzowane co do warunków i okoliczności dalszego wykorzystania. Forma nie jest zastrzeżona, można ją wyrazić np. ustnie. W przypadku wystąpienia na drogę sądową, obowiązek i ciężar udowodnienia, że zgoda była wcześniej wyrażona, spoczywa na osobie rozpowszechniającej. Zgoda może być w każdej chwili wycofana, jednak, jeżeli było to zastrzeżone karą umowną, może oznaczać to obciążenie określonymi kosztami. Konkludując, rozpowszechnienie wizerunku bez zgody, gdy powyższe przesłanki nie są spełnione, jest bezprawne.

Roszczenia i odpowiedzialność karna

Na podstawie art. 78 ust. 1 Pr. Aut, kumulatywnie z art. 24 kodeksu cywilnego, osobie pokrzywdzonej przysługują środki ochronne o charakterze niemajątkowym, a w przypadku stwierdzenia, że naruszenie było zawinione, także o charakterze majątkowym w formie zadośćuczynienia. Pierwsza kategoria ochrony (niemajątkowa) oznacza, że można żądać zaniechania działania, czyli zobowiązać osobę rozpowszechniającą do zaprzestania danej czynności np. w formie usunięcia zdjęć. Można także żądać usunięcia skutków naruszenia, co posługując się przykładem oznacza, że jeżeli nastąpiło powielenie zdjęć na dalszych stronach, osoba odpowiedzialna ma obowiązek doprowadzić do ich usunięcia czy też publicznie przeprosić osobę pokrzywdzoną. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać osobie sportretowanej zadośćuczynienie za krzywdę której doznała, lub, na jej żądanie, nakazać przekazanie kwoty zadośćuczynienia na wskazany cel społeczny. Średnia wysokość kwoty zasądzonej wynosi od kilku do kilkunastu, a w szczególnych wypadkach do kilkudziesięciu tysięcy złotych. Oceniając wysokość kary sąd kieruje się rodzajem naruszonego dobra osobistego pokrzywdzonego, skalą naruszenia, okolicznościami oraz charakterem działania sprawcy, oraz bierze pod uwagę zakres krzywdy która została wyrządzona osobie pokrzywdzonej i długotrwałość jej odczuwania⁴. Wysokość powinna również stanowić odczuwalną wartość ekonomiczną, zarówno dla osoby pokrzywdzonej jak i sprawcy naruszenia. Przestępstwo z art. 191 a k.k. jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Zawieszenie kary może nastąpić jedynie w przypadku, gdy orzeczona nie przekracza 2 lat. Wszczęcie postępowania na tej podstawie jest uprawnieniem pokrzywdzonego; z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu.

Podsumowanie

W przypadku naruszenia wizerunku, w szczególności bezprawnego umieszczenia treści o charakterze seksualnym, osobie poszkodowanej przysługuje wybór roszczeń, dzięki którym może dochodzić swoich praw. Najbardziej istotnym czynnikiem, aby zapobiegać negatywnym skutkom udostępniania zdjęć są działania prewencyjne, aby zarówno osoba rozpowszechniająca była świadoma konsekwencji cywilno- jak i karnoprawnych, a także żeby osoba udostępniająca miała na uwadze zagrożenia, które mogą zaistnieć w przypadku dalszego rozpowszechnienia przesłanych przez nią treści.