Prawo rodzinne - rozwód, alimenty, opieka nad dzieckiem

Adwokat Sebastian Głogowski i adwokat Piotr Majewski w ramach kancelarii adwokackiej w Łodzi prowadzą sprawy z  zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego. W szczególności prowadzą sprawy o rozwód, związane z kontaktami i opieką nad małoletnimi, sprawy alimentacyjne jak również związane z kwestiami majątkowymi, wynikającymi zarówno z  małżeństwa jak i związków niemałżeńskich. 

Na prawo rodzinne i opiekuńcze składają się następujące kwestie:

1. Sprawy małżeńskie, w tym ustroje majątkowe, rozwody oraz separacje;
2. Pokrewieństwo, powinowactwo; stosunki rodzicielskie, opiekuńcze, przysposobienie, obowiązki alimentacyjne.

Małżeństwo

Zawarcie małżeństwa to pierwszy z przedmiotów regulacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Może być ono zawarte, jeżeli spełnione są jednocześnie przesłanki:

• Różnica płci przyszłych małżonków;
• Jednoczesna obecność;
• Przed uprawnionym organem, jakim jest kierownik urzędu stanu cywilnego, duchowny lub konsul.

Osobom zamierzającym wstąpić w związek małżeński kierownik urzędu stanu cywilnego wydaje zaświadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń dotyczących nazwisk przyszłych małżonków i ich ewentualnych dzieci.

Zawarcie małżeństwa może nastąpić przez pełnomocnika, ale tylko przez jedna ze stron i z ważnych powodów.

Według prawa polskiego, zawarcie małżeństwa możliwe jest w formie cywilnej, czyli przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego  w obecności dwóch pełnoletnich świadków lub wyznaniowej przed osobą duchowną.

Kiedy małżeństwo nie może zostać zawarte?

Przeszkody małżeńskie to okoliczności, które uniemożliwiają zawarcie małżeństwa. Należą do nich:

• Przeszkoda wieku – w związek małżeński nie może wstąpić osoba, która nie ukończyła lat 18, niemniej jednak sąd opiekuńczy z ważnych powodów może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat 16, a zawarcie przez nią małżeństwa będzie zgodne z dobrem przyszłej rodziny;
• Ubezwłasnowolnienie całkowite – oświadczenie woli osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie jest nieważne;
• Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy -  jeżeli jednak osoba dotknięta taką chorobą otrzyma zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa, ponieważ jej stan zdrowia nie zagraża małżeństwu i zdrowiu przyszłego potomstwa, wówczas małżeństwo może być przez nią zawarte;
• Bigamia – pozostawanie w więcej niż jednym związku małżeńskim; w świetle polskiego prawa karnego stanowi przestępstwo z art. 206 KK;
• Pokrewieństwo w linii prostej, rodzeństwo i powinowaci w linii prostej nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa; niewykluczona jest możliwość jego zawarcia między powinowatymi za uprzednim zezwoleniem sądu;
• Przysposobienie – ponieważ przysposobienie imituje stosunki między biologicznymi rodzicami a ich dziećmi (adoptio naturam imitatur), niemożliwym byłoby zawarcie małżeństwa między przysposabiającym a przysposobionym;
• Wady oświadczenia woli – chodzi tutaj przede wszystkim o sytuacje, w których oświadczenie to złożyła osoba znajdująca się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli; działająca pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony, czy też pod wpływem groźby. Błąd co do cech osobowych drugiego z przyszłych małżonków nie stanowi wady oświadczenia woli.
• Wadliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika – można żądać unieważnienia takiego związku, chyba ze małżonkowie mimo to podjęli wspólne pożycie.

Unieważnienie małżeństwa

Można żądać unieważnienia małżeństwa powołując się na powyższe wadliwości – przeszkody małżeńskie.

Małżeństwa nie można unieważnić po jego ustaniu, chyba że unieważniający powołują się na pokrewieństwo między nimi lub bigamię. Jeżeli jeden z małżonków wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, unieważnienie może nastąpić także po śmierci drugiego małżonka, na którego miejsce w procesie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd. W razie śmierci małżonka – powoda, unieważnienia mogą dochodzić jego zstępni. Skutki unieważnienia małżeństwa są takie, jak przy rozwodzie. Małżonek będący w złej wierze traktowany jest jak małżonek winny rozpadu pożycia małżeńskiego przy rozwodzie.

Małżeńskie ustroje majątkowe

(1)    Ustrój ustawowy

(2)    Ustroje umowne: wspólność i rozdzielność majątkowa; także rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

(3)    Ustrój przymusowy

Ustrój ustawowy powstaje z mocy ustawy z chwilą zawarcia małżeństwa. W skład takiego ustroju wchodzą przedmioty majątkowe nabyta w czasie jego trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.  Przedmioty nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Zatem, przedmiotami majątku wspólnego są w szczególności:

• Pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
• Dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• Środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszy emerytalnego każdego z małżonków;
• Kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie (w ewidencji ZUS znajdują się informacje o wysokości zwaloryzowanych składek, odsetek oraz o środkach odpowiadających wartości umorzonych przez otwarty fundusz emerytalny jednostek rozrachunkowych).

Każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie i w taki sposób, aby dało się to pogodzić z tym samym uprawnieniem przysługującym drugiemu małżonkowi. W trakcie trwania wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Jeżeli chodzi o zarząd majątkiem wspólnym, oboje małżonkowie zobowiązani są współdziałać
w tym zarządzie, informować się nawzajem o stanie tego majątku oraz o zobowiązaniach, które ten majątek obciążają.

Małżonek może się sprzeciwić czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka,
z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowana w ramach działalności zarobkowej. Drugi małżonek musi wyrazić zgodę na dokonanie czynności, jeżeli są to:

• Czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości, użytkowania wieczystego, czy też prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
• Czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
• Darowizny z majątku wspólnego oprócz drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Ustroje umowne powstają, jeżeli małżonkowie zawrą umowę w formie aktu notarialnego, na mocy której wspólność ustawowa zostaje rozszerzona, ograniczona lub zostanie ustanowiona rozdzielność majątkowa lub rozdzielność
z wyrównaniem dorobków.

Wspólność majątkowa w ustroju umownym przedstawia się bardzo podobnie do wspólności ustawowej, niemniej jednak nie można jej rozszerzyć na:

• Przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny;
• Prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
• Prawa niezbywalne;
• Wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
• Niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje majątek nabyty przed zawarciem umowy oraz nabyty później.

Dorobek przy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków to wzrost wartości majątku każdego
z małżonków po zawarciu umowy majątkowej.

Ustrój przymusowy, czyli inaczej sądowo ustalona rozdzielność majątkowa powstaje, jeżeli małżonkowie (lub małżonek) uzna, że zachodzą ku temu ważne powody. Rozdzielność majątkowa o charakterze przymusowym powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków; a w razie orzeczenia separacji, między małżonkami powstaje również rozdzielność majątkowa.

Rozwód

Małżeństwo ustaje na skutek śmierci jednego z małżonków (oraz w sytuacji uznania go za zmarłego) oraz na skutek orzeczenia rozwodu. Przesłanki rozwodu są następujące:

• Zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego (przesłanka pozytywna);
• Nie może ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci (przesłanka negatywna);
• Orzeczenie rozwodu nie może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Orzekając o rozwodzie, sąd wskazuje, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Na zgodne zadanie małżonków może jednak od tego odstąpić.

O czym sąd rozstrzyga w wyroku rozwodowym?

• władza rodzicielska nad wspólnym małoletnim dzieckiem i kontaktów z nim;
• w jakiej wysokości małżonkowie zobowiązani są do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka;
• kwestia wspólnego mieszkania; sposób korzystania, ewentualny podział;
• podział majątku wspólnego (na wniosek, o ile nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu).

Skutki rozwodu: prawo zawarcia nowego małżeństwa; powstanie rozdzielności majątkowej, wyłączenie z kręgu spadkobierców ustawowych, brak domniemania pochodzenia dziecka, alimenty między małżonkami, alimenty na dzieci, podział władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, podział majątku wspólnego.

Separacja

Separacja w prawie polskim jest instytucją niezależną od rozwodu, mianowicie nie jest ona „pierwszym krokiem” do ustania małżeństwa. Sąd orzeka o separacji lub o rozwodzie niezależnie od siebie. Przesłankami separacji są:

• zupełny rozkład pożycia małżeńskiego;
• nie może ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci (jeżeli brak jest dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków);
• orzeczenie separacji nie może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Separacja wywiera podobne skutki, co rozwód, z tą różnicą, że małżonkowie nie są stanu wolnego. Z chwilą zniesienia separacji, co następuje na zgodne żądanie małżonków, ustają jej skutki. Ze względów słuszności, małżonkowie w trakcie separacji powinni sobie wzajemnie pomagać w razie potrzeby.

Alimenty - Obowiązek alimentacyjny między małżonkami

Rozwiedziony małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego i który znajduje się
w niedostatku (według orzecznictwa „niedostatek” to sytuacja, w której osoba nie jest w stanie zapewnić sobie podstawowych warunków i zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych), może żądać od drugiego alimentów odpowiadających usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego i możliwościom zarobkowym zobowiązanego. Jeżeli jednak jeden z małżonków zostanie uznany za wyłącznie winnego rozkładu małżeństwa, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie tego drugiego może orzec, aby winny małżonek przyczyniał się do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb  małżonka niewinnego, który nie musi znajdować się w niedostatku.

Jeżeli uprawniony małżonek rozwiedziony zawrze nowy związek, obowiązek alimentacyjny wygasa. Jeżeli jednak to małżonek zobowiązany ponownie zawrze związek małżeński, ale nie został uznany za winnego rozkładu małżeństwa, obowiązek ten wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Ze względu na wyjątkowe okoliczności, okres ten może zostać przedłużony przez sąd.

Pochodzenie dziecka – macierzyństwo i ojcostwo

Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. Z macierzyństwem związane są dwa rodzaje powództw:

• o ustalenie macierzyństwa w sytuacji, gdy sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców albo macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka zostało zaprzeczone (matka przeciwko dziecku);
• o zaprzeczenie macierzyństwa, jeżeli w akcie urodzenia wpisano jako matkę kobietę, która dziecka nie urodziła (dziecko przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia; matka przeciwko tej kobiecie i dziecku, kobieta przeciwko dziecku, a mężczyzna, którego ojcostwo ustalono w oparciu o macierzyństwo tej kobiety – przeciwko dziecku w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisana w akcie jako matka nie jest matką do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości); matka i kobieta wpisana do aktu urodzenia jako matka mają 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia na wytoczenie powództwa. 

Domniemanie ojcostwa ma zastosowanie, jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia. Nie ma ono zastosowania, jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji. Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża (nie dotyczy medycznie wspomaganej prokreacji). Te domniemania można obalić jedynie przez powództwo o zaprzeczenie ojcostwa. 

• Zaprzeczenie ojcostwa – wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka. Wytoczyć takie powództwo może mąż matki w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, ale do momentu osiągnięcia przez nie pełnoletniości, przeciwko dziecku i matce. Matka również może wytoczyć takie powództwo w tym samym terminie (od urodzenia dziecka) przeciwko mężowi i dziecku. Dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko mężowi matki i matce po osiągnieciu pełnoletniości, ale przed upływem 3 lat od tego wydarzenia.
• Uznanie ojcostwa – gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi oświadczy przed kierownikiem USC, że jest ojcem tego dziecka, a matka to potwierdzi (jednocześnie lub w ciągu 3 miesięcy). Można uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego.
• Sądowe ustalenie ojcostwa – może żądać dziecko, matka i domniemany ojciec dziecka. Stosuje się, gdy nie zachodzi domniemania, że ojcem jest mąż matki lub takie domniemanie zostało obalone.

Kontakty z dzieckiem

Rodzice i dziecko, niezależnie od kształtu władzy rodzicielskiej, maja prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Chodzi tutaj o przebywanie z dzieckiem, bezpośrednie porozumiewanie się z nim, czy utrzymywanie korespondencji. Jeżeli dziecko przebywa u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów rodzice powinni ustalić wspólnie biorąc pod uwagę dobro dziecka i jego życzenia.

Uprawnienia sądu opiekuńczego związane z ograniczeniem kontaktów z dzieckiem:

• Zakaz spotykania się z dzieckiem;
• Zakaz zabierania go poza miejsce jego stałego pobytu;
• Zezwolenie na kontakt dziecka z rodzicem w obecności drugiego rodzica, opiekuna lub kuratora;
• Ograniczenie kontaktów do określonych sposobów porozumiewania się na odległość lub zakazanie tego.

Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża jego dobru lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania.

Sąd opiekuńczy może zobowiązać rodziców do określonego postępowania wobec dziecka. W szczególności może skierować ich na terapię rodzinną, do placówek, poradni lub specjalistów w tej dziedzinie.