Prawo spadkowe

Adwokat Sebastian Głogowski oraz adwokat Piotr Majewski w ramach prowadzonej kancelarii adwokackiej prowadzą kompleksowo sprawy z zakresu prawa spadkowego. 

Czym jest spadek?

Spadek to ogół cywilnoprawnych i majątkowych praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą na spadkobierców zmarłego. W zakresie praw może chodzić o roszczenia, prawa podmiotowe kształtujące, ekspektatywy, czy też stany faktyczne.

Do spadku wchodzą takie prawa i obowiązki, które mają charakter cywilnoprawny (czyli wynikają ze stosunków między autonomicznymi podmiotami; odpadają te, które mają charakter publicznoprawny), majątkowy (uwarunkowane bezpośrednio interesem ekonomicznym uprawnionego), zatem według tych kryteriów, do praw
i obowiązków wchodzących do spadku zalicza się prawa i obowiązki:

• wynikające z KC (np. prawo żądania naprawienia szkody);
• rzeczowe (np. prawo własności, użytkowanie wieczyste, służebności gruntowe, zastaw, hipoteka, posiadanie jako stan faktyczny);
• ze stosunków zobowiązaniowych (np. wynikające z umowy przedwstępnej, związane z bezpodstawnym wzbogaceniem);
• wynikające z papierów wartościowych (czeki i weksle)
• związane z samym dziedziczeniem (np. wynikające z zapisu zwykłego);
• wynikające z KRO (np. obowiązek wyrównania dorobków);
• wynikające ze stosunku członkostwa w spółkach handlowych;
• majątkowe wynikające ze stosunku pracy;
• autorskie prawa majątkowe (np. patent). 

Prawa i obowiązki wchodzące do spadku to również takie, które nie są ściśle związane z osobą spadkodawcy, zatem do spadku nie wejdą: użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej, służebności osobiste, prawo do zadośćuczynienia na piśmie (chyba że zostało uznane za życia spadkodawcy na piśmie lub za jego życia wytoczono powództwo), prawo do renty odszkodowawczej, prawo dożywocia, obowiązek alimentacyjny. Nie wchodzą do spadku takie prawa, które przechodzą w razie śmierci spadkodawcy na określone osoby niezależnie od prawa spadkowego, np. art. 691 KC: w razie śmierci najemcy, wstąpienie w stosunek najmu jego najbliższych, którzy z nim mieszkali, następuje z mocy prawa, ale niezależnie od prawa spadkowego.

Spadkodawca dziedziczy całokształt sytuacji prawnomajątkowej spadkodawcy, zatem należy pamiętać także o obowiązkach. Obowiązki podlegające dziedziczeniu: te, które wynikają ze stosunków prawnych pozostających w mocy mimo śmierci spadkodawcy, jak i te, które powstają wskutek rozwiązania tych stosunków. Obowiązki powstające z mocy samego prawa zostały wyliczone a art. 922 § 3 KC i są to głównie: zwyczajowo przyjęte koszty pogrzebu, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek i wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak i umożliwienie realizacji uprawnienia osób bliskich spadkodawcy mieszkających z nim do korzystania z mieszkania i urządzeń domowych przez 3 miesiące od otwarcia spadku (art. 923 KC).

Czym jest dziedziczenie?

Samo dziedziczenie to rodzaj sukcesji syngularnej, co oznacza, że wskutek jednego zdarzenia, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogół praw i obowiązków majątkowych tej osoby przechodzi na jej spadkobierców. Dziedziczenie następuje z mocy prawa. Według art. 924 KC, spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Chwilę tę oznacza się co do godziny, aby możliwym było określenie zakresu przedmiotowego spadku, zdolności spadkobierców do dziedziczenia oraz jest to istotne, ponieważ prawo polskie dopuszcza możliwość odrzucenia spadku – chwila otwarcia spadku jest równoznaczna z chwilą nabycia spadku (następuje to automatycznie – art. 925 KC). Jednakże spadkobierca może ten spadek odrzucić w terminie prekluzyjnym 6 miesięcy od chwili dowiedzenia się o tytule swojego powołania. Powołanie do dziedziczenia może wynikać z ustawy bądź z testamentu. Według prawa polskiego, dziedziczenie ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, jeżeli testament jest ważny, spadkobierca został w nim ustanowiony, a przynajmniej jeden z nich jest zdolny i chętny do dziedziczenia. Może zaistnieć sytuacja, gdy po jednym spadkodawcy następuje dziedziczenie ustawowe i testamentowe co do odpowiednich części spadku. Powołanie do dziedziczenia jest skuteczne, jeżeli:

(1) spadkobierca ma zdolność do dziedziczenia (art. 927 KC – osoba fizyczna musi żyć w chwili otwarcia spadku, a osoba prawna w tejże chwili musi istnieć; dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku dziedziczy pod warunkiem, że urodzi się żywe; fundacja ustanowiona w testamencie może dziedziczyć, jeżeli w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu zostanie wpisana do rejestru; spadkodawca nie może zostać);

(2) spadkobiercy nie uznano za niegodnego dziedziczenia (art. 928 KC): niegodność wyłącza osobę spadkobiercy od dziedziczenia, jeżeli dopuścił się on umyślnego i ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy (może być tez na jego mieniu, każde stadium); podstępem/groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia/odwołania testamentu/przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności (chodzi o wady oświadczenia woli) oraz jeżeli spadkobierca umyślnie ukrył/zniszczył testament, podrobił go lub umyślnie skorzystał z podrobionego testamentu.

(3) zrzeczenie się dziedziczenia.

Tryb uznania za niegodnego dziedziczenia jest procesowy; toczy się jako odrębne postępowanie. Legitymację czynną ma każdy, kto ma w tym interes prawny wraz z ciężarem dowodu. Z takim żądaniem można, wg art. 929 KC, wystąpić w ciągu 1 roku od dnia dowiedzenia się o przyczynie niegodności, ale nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku (terminy nieprzekraczalne). Orzeczenie kończące postępowanie ma charakter konstytutywny. Według art. 930 KC, spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył
(w dowolnej formie, nie trzeba mieć zdolności do czynności prawnych, wystarczy dostateczne rozeznanie).

Natomiast zrzeczenie się dziedziczenia to umowa między przyszłym spadkobiercą a przyszłym spadkodawcą, w której ten pierwszy zrzeka się dziedziczenia po tym drugim. Jest to czynność mortis causa dokonywana w formie aktu notarialnego pod rygorem ad solemnitatem. Na skutek zawarcia takiej umowy, zrzekający się dziedziczenia oraz jego zstępni zostają wyłączeni od dziedziczenia wobec tego konkretnego spadkodawcy. Są oni również pozbawieni prawa do zachowku. Nie jest wykluczone dziedziczenie testamentowe przez zrzekającego się dziedziczenia. Od skutków takiej umowy można się uchylić poprzez zawarcie nowej umowy w takiej samej formie.

Dziedziczenie ustawowe zachodzi w sytuacji, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w testamencie lub gdy osoby przez niego powołane nie chcą lub nie mogą dziedziczyć. Dziedziczenie ustawowe może dotyczyć całości lub części spadku. Przy dziedziczeniu ustawowym istnieje kilka  stałych reguł: dziedziczenie przez osoby z klasy wyższej wyłącza dziedziczenie przez osoby z klasy niższej; zstępni bliżsi stopniem wyłączają dalszych, jeżeli są równi stopniem, dziedziczą według głów w częściach równych (jeżeli jeden z nich nie chce/nie może, jego część dzieli się po równo między pozostałych), nie ma znaczenia, czy dzieci pochodzą z małżeństwa, czy nie.

Ustawowy krąg spadkobierców, liczący 5 klas, ma odzwierciedlać dorozumianą wolę spadkodawcy. Te klasy to:

Klasa 1: zstępni i małżonek. Co do zasady dziedziczą w częściach równych, ale dla małżonka nie może przypaść mniej niż ¼ spadku. Jeżeli brak jest małżonka, cały spadek przypada zstępnym w częściach równych, np. jeżeli do dziedziczenia powołane jest 2 dzieci i małżonek, dostają po 1/3 spadku; jeżeli jest 4 dzieci i małżonek, wówczas ¼ należy się małżonkowi, a pozostałe ¾ przypada zstępnym do podziału (czyli po 3/16 spadku).

Klasa 2: rodzice, rodzeństwo i jego zstępni + małżonek. Dla małżonka zawsze jest ½ spadku, a dla każdego
z żyjących rodziców po ¼. Jeżeli brak jest małżonka, rodzice dziedziczą po ½ spadku. Jeżeli brak jest jednego
z rodziców, jego udział dziedziczy rodzeństwo; jeżeli brak jest rodzeństwa, udział ten przypada ich zstępnym. Jeżeli bark jest w ogóle rodziców, spadek przechodzi na rodzeństwo, jeżeli brak jest rodzeństwa, spadek przechodzi na jego zstępnych. W braku 1 z rodziców, rodzeństwa i jego zstępnych, drugi rodzic i małżonek dziedziczą po ½. Jeśli brak jest wszystkich tych osób, cały spadek dziedziczy małżonek.

Klasa 3: dziadkowie i ich zstępni. Dziadkowie dziedziczą w częściach równych, czyli jeżeli wszyscy żyją, dziedziczą po ¼. Jeżeli brak jest któregoś z dziadków, jego udział przechodzi na zstępnych. W braku zstępnych, udział brakującego z dziadków przypada pozostałym dziadkom.

Na podstawie art. 938 KC, dziadkom przysługuje uprawnienie do żądania od spadkobiercy alimentów (spadkobierca nie jest obciążony takim obowiązkiem) do wysokości jego udziału w spadku, jeżeli znajdują się w niedostatku. Spadkobierca może uczynić temu żądaniu zadość płacąc dzidkom ¼ swojego udziału.

Klasa 4: pasierbowie. Dziedziczą oni w częściach równych, pod warunkiem, że nie żyją jego rodzice biologiczni.

Klasa 5: gmina lub Skarb Państwa. Są to dziedzice konieczni; prawo polskie nie zna instytucji spadku wakującego. Przy braku powyższych osób, spadek dziedziczy gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jej brak lub miejsce takie znajdowało się zagranicą, spadek przypada państwu. Spadek nie może być przez te podmioty odrzucony.

Jeżeli chodzi o dziedziczenie po małżonku, wspólność małżeńska z chwilą śmierci małżonka przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych, zatem masę spadkową tworzy ½ udziałów w majątku wspólnym
i majątek osobisty zmarłego małżonka. Małżonek dziedziczy razem z klasą 1 i 2. W klasie 1 dziedziczy
w częściach równych, ale jego udział nie może być mniejszy niż ¼. W klasie 2 jego część wynosi ½ spadku. Całość spadku małżonek dziedziczy, jeżeli brak jest dziedziców z klasy 1 i 2. O dziedziczeniu po małżonku decyduje istnienie małżeństwa w chwili otwarcia spadku.

a)       Rozwód – jeżeli był prawomocny, nie ma dziedziczenia. Jeżeli małżonek zmarł w toku postępowania rozwodowego, drugi małżonek dziedziczy.

b)      Unieważnienie małżeństwa – jeżeli było prawomocne, nie ma dziedziczenia. Drugi małżonek dziedziczy, jeżeli śmierć nastąpiła w toku postępowania, chyba ze podstawą unieważnienia było bliskie pokrewieństwo lub bigamia. W tych przypadkach dopuszczalne jest unieważnienie małżeństwa po śmierci, dlatego się nie dziedziczy.

c)       Matrimonium non existens – nie ma znaczenia, kiedy orzeczenie zostało wydane; nie ma dziedziczenia.

d)      Separacja – jeżeli stała się prawomocna przed otwarciem spadku – nie ma dziedziczenia. Jeżeli śmierć nastąpiła w toku postępowania – dziedziczy.

Małżonka można wyłączyć od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca za życia wystąpił o orzeczenie rozwodu/separacji
z winy swojego małżonka, a żądanie to było uzasadnione. Sąd wówczas musi przyjąć fikcję prawną i stwierdzić, czy rozwód/separacja zostałyby orzeczone, gdyby spadkodawca nie zmarł. Postępowanie o wyłączenie małżonka od dziedziczenia jest postępowaniem toczącym się odrębnie od postępowania rozwodowego/separacyjnego. Legitymację czynną ma każdy ze spadkobierców dziedziczących w zbiegu z małżonkiem. Legitymację bierna ma małżonek, który ma zostać wyłączony. Termin do wytoczenia powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, ale nie więcej niż rok od jego otwarcia.

Ustawowy zapis rozdziałowy został wskazany w art. 939 KC. Małżonek dziedziczący w zbiegu z innymi spadkobiercami może żądać ze spadku, ponad swój udział, przedmiotów urządzenia domowego, z których korzystał za życia małżonka. Uprawnienie to nie przysługuje, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.